8 badań, które warto wykonać profilaktycznie

Profilaktyka chorób jest bardzo istotną kwestią. Niestety, nadal wielu pacjentów bagatelizuje sprawy zdrowotne, podchodząc z dużym dystansem do konieczności regularnego wykonywania badań. Nie zawsze wynika to z niechęci, lecz czasem jest skutkiem braku odpowiedniej wiedzy, dlatego poniżej zaprezentowane zostały badania, które w wielu przypadkach mogą okazać się pomocne.

Morfologia

Na jej podstawie możliwe jest określenie ogólnej kondycji organizmu. Badanie to sprawdza poziom poszczególnych elementów morfotycznych we krwi, ważna jest nie tylko ich ilość, ale także objętość, kształt czy w przypadku krwinek czerwonych ocena zawartości w nich hemoglobiny transportującej tlen.

Na podstawie morfologii lekarz może ocenić np. czy w organizmie toczy się stan zapalny, czy pacjent boryka się z niedokrwistością, a także czy pacjent nie cierpi na inne choroby lub nie istnieją wskazania do szerszej diagnostyki. Interpretacja wyników przebiega w oparciu o wartości referencyjne przyjęte przez laboratorium wykonujące badanie, ale same wartości dostarczają tylko konkretnej informacji dotyczącej analizowanego parametru natomiast wyniki morfologii krwi powinny być analizowane w kontekście całego stanu zdrowia pacjenta i jego objawów klinicznych, co sprawia, że interpretację wyników powinno zostawiać się lekarzowi.

 

Do przeprowadzenia badania wystarczy niewielka ilość krwi, ale należy pamiętać, że mimo iż do morfologii nie trzeba przygotowywać się w sposób szczególny, to do laboratorium należy zgłosić się na czczo (do 12 godzin od ostatniego posiłku, wliczając okres nocny) i pamiętać o kilku drobnych zaleceniach, które są zawarte w przygotowaniu do badania Aktualnie wykonywanie morfologii celem wczesnego wykrycia nowotworów krwi, w tym białaczek, nie jest zalecane, choć zdania ekspertów są podzielone i niektórzy zalecają co roczne wykonywanie tego badania, aby sprawdzić, czy nie pojawiły się nieprawidłowości, niemniej trzeba pamiętać, że wtedy należy wykonać je odpłatnie. Ta grupa nowotworów jest najczęściej wykrywana przy ocenie morfologii krwi wykonywanej z powodu innych wskazań.

Badanie ogólne moczu

Badanie ogólne moczu, podobnie jak morfologia, należy do grupy badań podstawowych. Powinno być wykonywane profilaktycznie (przynajmniej co 2-3 lata, a powyżej 55. roku życia corocznie), gdyż dostarcza wielu przydatnych informacji o stanie organizmu – jest jednym z najczęściej realizowanych badań laboratoryjnych.

Podczas badania ocenianych jest kilka parametrów moczu, m.in.: barwa, PH czy odczyn. Ważne jest także to, czy w moczu nie znajdują się m.in.: białko, glukoza, barwniki żółciowe, ciała ketonowe, czerwone i/lub białe krwinki, kryształy (np. fosforany lub moczany), lub bakterie (wynik niemiarodajny, do oceny obecności bakterii konieczne jest wykonanie posiewu moczu), oraz czy ich zawartość nie przekracza wartości prawidłowej, w jakiej mogą one występować w moczu.

Każde odchylenie od normy jest dla lekarza istotną informacją i pozwala na doprecyzowanie kierunku dalszych badań lub działań terapeutycznych. Na podstawie ogólnego badania moczu możliwe jest wykrycie, w tym we wczesnej fazie, chorób nerek, dróg moczowych, również chorób układowych (np. tocznia), ale również powikłań związanych z już zdiagnozowaną cukrzycą, otyłością i/lub nadciśnieniem tętniczym (wtedy badanie powinno być wykonywane regularnie, ale w tych przypadkach warto skonsultować się ze swoim lekarzem).

 
Wiarygodność wyniku zależy w dużym stopniu od tego czy próbka moczu zostanie przygotowana przez pacjenta w sposób prawidłowy. Po pierwsze - pojemnik! Nie może być on przypadkowy, lecz sterylny, kupiony w aptece lub otrzymany w laboratorium. Przed pobraniem próbki należy się dokładnie umyć (wodą z mydłem) w okolicy ujścia cewki moczowej (upraszczając: okolicy intymne oraz odbyt), aby uniknąć problemów podczas interpretacji wyniku spowodowanego wystąpieniem zanieczyszczeń. Nie każdy wie, że próbka moczu powinna zostać pobrana rano.

Po drugie – mocz z tzw. środkowego strumienia. Należy najpierw oddać pewną ilość moczu do muszli klozetowej, a do pojemnika pobrać mocz z dalszego strumienia. W przypadku interpretacji wyniku przy występowaniu jakichkolwiek odchyleń od normy zawsze konieczna jest pomoc lekarza, gdyż interpretacji dokonuje się przez pryzmat licznych czynników, jak wiek, płeć i ogólny stan zdrowia osoby badanej, ale przede wszystkim ze względu na poważny charakter zaburzeń/chorób, na jakie mogą wskazywać, które wymagają konsultacji lekarskiej.  

Glukoza

Glukoza jest badaniem kojarzonym przez wiele kobiet ciężarnych. W ciąży wykonywany jest doustny test obciążenia glukozą (OGTT). Profilaktyczna ocena stężenia glukozy wygląda nieco inaczej niż u pań w ciąży. Badanie glukozy wykonuje się na czczo (przynajmniej 8 godzin bez posiłku), wykorzystując specjalny aparat i pasek, na którym umieszcza się próbkę krwi (wystarczy kropla krwi pobrana z palca). Jest badaniem, które wykonywane jest regularnie, jeśli pacjent znajduje się w tzw. grupie ryzyka czyli osoby, u których ryzyko rozwoju cukrzycy jest szczególnie nasilone.

Zaleca się, aby kontrolować stężenie glukozy u osób, u których zachodzi podejrzenie cukrzycy (występują objawy wskazujące na problemy z tolerancją cukrów, np. wzmożone pragnienie, senność, częstsze oddawanie sporych ilości moczu, nawracające infekcje, przy czym nawet u połowy osób mogą nie występować objawy hiperglikemii).

Coroczne wykonywanie badań jest wskazane u osób z grup ryzyka: z nadwagą lub otyłych oraz tych, których krewni (rodzice i/lub rodzeństwo) mieli zdiagnozowaną cukrzycę, mało aktywnych lub nieaktywnych fizycznie, z grupy środowiskowej lub etnicznej cechującej się zwiększonym ryzykiem cukrzycy, ze stanem przedcukrzycowym zdiagnozowanym na wcześniej wykonanym badaniu, z nadciśnieniem tętniczym, z dyslipidemią i z chorobą sercową naczyniową, a także kobiet z zespołem policystycznych jajników, kobiet ze zdiagnozowaną cukrzycą ciężarnych oraz które urodziły dziecko z dużą masą urodzeniową (> 4 kg). W tych przypadkach stężenie glukozy powinno być oznaczane profilaktycznie. Wówczas zwiększa się prawdopodobieństwo wczesnego wykrycia cukrzycy typu 2, a to wiąże się z możliwością wdrożenia szybkiego leczenia i zmniejszenia ryzyka powikłań.

Próby wątrobowe

Duże znaczenie diagnostyczne mają również badania, określane jako próby wątrobowe. Dzięki nim możliwa jest ocena funkcjonowania wątroby, poprzez oznaczenie aktywności wybranych enzymów, wskazujących na stan działania wątroby. Badania te pozwalają na wczesną diagnostykę chorób wątroby (ostrych i przewlekłych) czy stanu uszkodzenia wątroby.

Co istotne, wrogiem wątroby jest nie tylko alkohol, gdyż zaburzenia pracy wątroby mogą się pojawić także na skutek długotrwałego przyjmowania leków, i zakażenia wirusowego. Kontrola prób wątrobowych jest bardzo istotna, a już w szczególności u osób przyjmujących leki przewlekle (zwłaszcza kilka).

Do badania należy się odpowiednio przygotować, być na czczo (do 12 godzin od ostatniego posiłku) i powstrzymać się od picia alkoholu (do 24 godzin przed badaniem), ponieważ mogłoby to negatywnie wpłynąć na wynik badania, który mógłby być wtedy niewiarygodny. Także należy poinformować lekarza o przyjmowanych aktualnie lekach.

Badanie tarczycy

Równie istotne z punktu widzenia profilaktyki są badania tarczycy, szczególnie u kobiet. Dlaczego właśnie u kobiet? Otóż coraz częściej okazuje się, że problemy zdrowotne kobiet obserwowane na poziomie różnych układów, mogą mieć związek z nieprawidłowo funkcjonującą tarczycą, która reguluje wiele procesów w organizmie, np. problem z kontrolą swojej masy ciała.

Podstawowym badaniem diagnostycznym jest badanie stężenia hormonu tyreotropowego (TSH). Polega on na  oznaczeniu stężenia jednego z wydzielanych przez przysadkę mózgową hormonów, który stymuluje tarczycę do produkcji innych ważnych hormonów – trójjodotyroniny (T3) i tyroksyny (T4).

Test TSH wykonywany jest na podstawie próbki krwi. Jest to badanie bardzo czułe i pozwala wykryć problemy z tarczycą nawet wtedy, gdy nie są obserwowane jeszcze charakterystyczne objawy, tym bardziej, że często choroby tarczycy mogą przebiegać bezobjawowo. Obok TSH oznaczane są także tzw. wolne hormony, w badaniach FT3 i FT4, których wartości powinny zawsze być oceniane przez lekarza łącznie z wynikiem stężenia TSH.

Badania TSH, FT3 oraz FT4 są najczęściej zlecanymi badaniami w diagnostyce chorób tarczycy, jednakże należy pamiętać, że przy niektórych schorzeniach ich wartości mogą nie odbiegać od normy, jak np. przy chorobie Hashimoto (przewlekłym autoimmunologicznym zapaleniu tarczycy). Wówczas przy podejrzeniu tej choroby konieczne jest wykonanie badań dodatkowych, takich jak: antyTPO lub anty-TG. Dodatkowo mogą być wykonane badania obrazowe tj. USG tarczycy oraz tzw. badanie BAC (biopsja aspiracyjna cienkoigłowa) i morfologiczne, które pozwalają na ocenę zmian w  obrazie cytologicznym – od włóknień po rozległe nacieki zapalne.

Badanie OB

Badanie OB, czyli odczyn Biernackiego jest mało skomplikowanym badaniem podstawowym, które wykorzystywane jest w celu ustalenia czy w organizmie toczy się obecnie stan zapalny oraz by monitorować jego przebieg. Istotą badania jest ocena tempa opadania krwinek czerwonych w ciągu godziny od pobrania krwi. Krwinki czerwone szybciej opadają na dno próbówki, im więcej jest substancji (np. albumin, fibrynogenu, immunoglobulin), które je zlepiają i powodują powstawanie kompleksów (aglomeratów), cechujących się szybszym opadaniem.

Jednakże samo OB nie daje lekarzowi dużej wiedzy. Na jego podstawie można jedynie przypuszczać, że jeśli tempo opadu jest zbyt wysokie, to w organizmie pacjenta toczy się stan zapalny, który może wskazywać na rozwój choroby, która wymaga rozpoznania. Precyzyjna diagnostyka możliwa jest dopiero po wykonaniu jednak badań dodatkowych zleconych przez lekarza.

Podwyższone stężenie OB jest obserwowany u pacjentów, którzy cierpią na choroby przewlekłe, w tym np. reumatoidalne zapalenie stawów, nowotwory, marskość wątroby, zespół nerczycowy lub mają niedokrwistość. Warto pamiętać, że każdy wzrost wartości OB ponad normę wskazuje na występowanie choroby, a wartość w zakresie normy niekoniecznie potwierdza brak choroby. Obniżone OB również sugeruje istnienie nieprawidłowości, np. niedokrwistości sierpowatej, nadkrwistości czy niedoboru fibrynogenu.

Badanie kreatyniny

Kreatynina to produkt metabolizmu białek (w tym mięśni szkieletowych), który wydalany jest z moczem. Jej stężenie może być oznaczane w moczy i we krwi. Jest jednym z kluczowych badań wykorzystywanych do oceny pracy nerek. Na podstawie stężenia kreatyniny jest określany poziom przesączania kłębuszkowego (GFR), który jest podstawowym wskaźnikiem oceny czynności nerek.

Najczęściej badanie kreatyniny wykonywane jest u osób z podejrzeniem zaburzeń funkcji nerek, pacjentów ze zdiagnozowanymi chorobami nerek celem monitorowania przebiegu choroby lub występowania zaburzeń/chorób mających wpływ na funkcje nerek (np. cukrzycy). Oznaczenie kreatyniny w surowicy krwi wymaga interpretacji lekarza, szczególnie jeśli odchyleniu od normy w zakresie stężenia kreatyniny towarzyszą dodatkowe objawy ze strony innych układów np. gorączka, biegunka, ból.

Ocena stężenia kreatyniny wykonana na wczesnym etapie zaburzeń czynności nerek umożliwia wczesną diagnostykę chorób tego narządu.

Lipidogram

Lipidy to inna, bardziej specjalistyczna nazwa na tłuszcze, które stanowią jeden z podstawowych elementów budulcowych naszego organizmu. Nie wszystkie są złe, niektóre są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, ale mogą stać się czynnikiem niekorzystnym, gdy ich odpowiednia ilość i proporcje między nimi są zaburzone.

Nieprawidłowy profil tłuszczów może niekorzystnie wpływać na funkcjonowanie narządów wewnętrznych. Dlatego w obszarze profilaktyki ważne jest, aby kontrolować poziom poszczególnych frakcji lipidowych. W obrębie lipidogramu, również nazywanego profilem lipidowym, wykonywane są pomiary stężeń następujących tłuszczów: cholesterolu całkowitego, frakcji cholesterolu HDL (tzw. dobrego cholesterolu”) oraz LDL (tzw. „złego cholesterolu”), a także triglicerydów (TG).

Badanie najczęściej wykonywane jest u pacjentów z tzw. grupy ryzyka, u których szanse na wystąpienie zaburzeń lipidowych i chorób sercowo-naczyniowo jest szczególnie wysokie, w tym osób, u których zachodzi podejrzenie genetycznie uwarunkowanego podwyższonego stężenia cholesterolu (rodzinnej dyslipidemii), palaczy, osób z nadwagą i otyłością, a także tych, które cierpią na nadciśnienie tętnicze, cukrzycę czy przewlekłą chorobę nerek. Również może stanowić element monitorowania postępów leczenia dietetycznego lub farmakologicznego w przypadku pacjentów z już zdiagnozowanymi zaburzeniami lipidowymi.

Wskazana jest profilaktyka, zgodnie z którą badanie wykonywane powinno być u pań i panów powyżej 25 roku życia w odstępie 3-5 lat. Jednocześnie badanie powinno być wykonywane maksymalnie co 2 lata u wszystkich osób, które ukończyły 50 lat. W wytycznych dotyczących profilaktyki wskazuje się, że badanie warto wykonać jednorazowo u osoby, w grupie wiekowej 18-24 lata, a jeśli są ku temu przesłanki (pacjent znajduje się w grupie ryzyka), wówczas oznaczenie stężeń lipidów powinno być realizowane zgodnie z harmonogramem ustalonym przez lekarza. Profil lipidowy służy indywidualnej ocenie ryzyka chorób sercowo-naczyniowych.

Prezentowanych informacji o charakterze medycznym nie należy traktować jako wytycznych postępowania medycznego w stosunku do każdego pacjenta. O postępowaniu medycznym, w tym o zakresie i częstotliwości badań diagnostycznych i/lub procedur terapeutycznych decyduje lekarz indywidualnie, zgodnie ze wskazaniami medycznymi, które ustala po zapoznaniu się ze stanem pacjenta. Lekarz podejmuje decyzję w porozumieniu z pacjentem. W przypadku chęci realizacji badań nieobjętych wskazaniami lekarskimi, pacjent ma możliwość ich odpłatnego wykonania.